કોમ્યુટેટર એટલે શું? કોમ્યુટેટર નો ઉપયોગ.

શું તમે જાણો છો કે કોમ્યુટેટર એટલે શું અને કોમ્યુટેટર નો ઉપયોગ શું છે તો આ પોસ્ટ માં આપણે કોમ્યુટેટર (Commutator) વિષે જાણીશું તો આવો જાણીયે What Is Commutator In Gujarati.

કોમ્યુટેટર એટલે શું? (What Is Commutator)

કોમ્યુટેટર એ એક યાંત્રિક અથવા વિદ્યુત ઉપકરણ છે જેનો ઉપયોગ DC (ડાયરેક્ટ કરંટ) મોટર અથવા ડીસી જનરેટર જેવા ફરતા વિદ્યુત મશીનમાં વિદ્યુત પ્રવાહની દિશાને વિપરીત કરવા માટે થાય છે. તે સામાન્ય રીતે મેટલ સેગમેન્ટ્સ અથવા બારથી બનેલું હોય છે જે એકબીજાથી અવાહક હોય છે અને મશીનની ફરતી શાફ્ટ પર માઉન્ટ થયેલ હોય છે. કોમ્યુટેટર મશીનના આર્મેચર સાથે જોડાયેલ છે અને બ્રશ સાથે જોડાણમાં કામ કરે છે, જે સ્થિર સંપર્કો છે જે કોમ્યુટેટરની સામે સવારી કરે છે.

 
Commutator ડીસી મોટરમાં, મોટર ફરતી વખતે કમ્યુટેટર આર્મેચર વાઇન્ડિંગને સતત વિદ્યુત સંપર્ક પૂરો પાડવાનું કાર્ય કરે છે. જેમ જેમ આર્મેચર વાઇન્ડિંગ મોટરના ચુંબકીય ક્ષેત્રમાંથી પસાર થાય છે, તેમ ફ્લેમિંગના જમણા હાથના નિયમ અનુસાર વાઇન્ડિંગમાં પ્રવાહ પ્રેરિત થાય છે. કોમ્યુટેટર સેગમેન્ટ્સ એ સુનિશ્ચિત કરે છે કે આર્મેચર વાઇન્ડિંગમાં વિદ્યુતપ્રવાહની દિશા પ્રત્યેક અડધા પરિભ્રમણ વખતે ઉલટી થાય છે, જે મોટરને એક દિશામાં ફેરવવાનું કારણ બને છે.


ડીસી જનરેટરમાં, આર્મેચર વાઇન્ડિંગ માં જનરેટ થતા વૈકલ્પિક પ્રવાહ (AC) ને કરંટને સુધારીને ડાયરેક્ટ કરંટ (DC) માં રૂપાંતરિત કરવા માટે કોમ્યુટેટર કાર્ય કરે છે. જેમ જેમ આર્મેચર વાઇન્ડિંગ ચુંબકીય ક્ષેત્ર દ્વારા ફરે છે, ત્યારે વાઇન્ડિંગમાં AC વોલ્ટેજ પ્રેરિત થાય છે. કોમ્યુટેટર સેગમેન્ટ્સ અને બ્રશ એ સુનિશ્ચિત કરે છે કે દરેક અર્ધ-રોટેશન વખતે આર્મેચર વાઇન્ડિંગમાં કરંટની દિશાને ઉલટાવીને એસી વોલ્ટેજ ડીસી વોલ્ટેજમાં રૂપાંતરિત થાય છે.


ડીસી મોટર્સ અને જનરેટરમાં કોમ્યુટેટર એક આવશ્યક ઘટક છે, જે તેમને વિદ્યુત ઊર્જાને યાંત્રિક ઊર્જામાં (મોટર્સના કિસ્સામાં) અથવા તેનાથી વિપરીત (જનરેટરના કિસ્સામાં) રૂપાંતરિત કરવાની મંજૂરી આપે છે. DC મશીનોની વિશ્વસનીય અને કાર્યક્ષમ કામગીરી માટે સફાઈ, લ્યુબ્રિકેશન અને બ્રશ બદલવા જેવી કોમ્યુટેટરની યોગ્ય જાળવણી અને કાળજી મહત્વપૂર્ણ છે.

કોમ્યુટેટર નો ઉપયોગ:

ડીસી (ડાયરેક્ટ કરંટ) મોટર અથવા જનરેટરમાં કોમ્યુટેટર એક મહત્વપૂર્ણ ઘટક છે અને તેના મુખ્ય કાર્યો છે:

 
વિદ્યુતપ્રવાહની દિશાને ઉલટાવી: DC મોટર અથવા જનરેટરના આર્મેચર વાઇન્ડિંગમાં વહેતા વિદ્યુત પ્રવાહની દિશાને કોમ્યુટેટર ઉલટાવે છે. જેમ જેમ આર્મેચર ચુંબકીય ક્ષેત્રમાં ફરે છે તેમ, કોમ્યુટેટર સેગમેન્ટ્સ અને બ્રશ સુનિશ્ચિત કરે છે કે આર્મેચર વાઇન્ડિંગમાં વહેતો પ્રવાહ દરેક અર્ધ-રોટેશન પર દિશા બદલે છે. મોટર અથવા જનરેટરને અસરકારક રીતે ચલાવવા અને સતત ટોર્ક અથવા વોલ્ટેજ ઉત્પન્ન કરવા માટે કરંટ દિશાનું આ રિવર્સલ આવશ્યક છે.

 
AC ને DC માં રૂપાંતરિત કરવું (જનરેટરના કિસ્સામાં): DC જનરેટરના કિસ્સામાં, કોમ્યુટેટર એક સુધારક તરીકે પણ કામ કરે છે. DC જનરેટરના આર્મેચર વાઇન્ડિંગ વૈકલ્પિક પ્રવાહ (AC) વોલ્ટેજ ઉત્પન્ન કરે છે કારણ કે આર્મેચર ચુંબકીય ક્ષેત્રમાં ફરે છે. કોમ્યુટેટર સેગમેન્ટ્સ અને બ્રશ આ AC વોલ્ટેજને દરેક અર્ધ-રોટેશન પર પ્રવાહની દિશાને ઉલટાવીને ડાયરેક્ટ કરંટ (DC) વોલ્ટેજમાં રૂપાંતરિત કરે છે, પરિણામે એક દિશાહીન DC આઉટપુટ થાય છે.
સતત વિદ્યુત સંપર્ક જાળવવો: કોમ્યુટેટર સેગમેન્ટ્સ પીંછીઓને સતત વિદ્યુત સંપર્ક પૂરો પાડે છે, જે સ્થિર સંપર્કો છે જે કોમ્યુટેટર સામે સવારી કરે છે. આ વિદ્યુત પ્રવાહને આર્મેચર વાઇન્ડિંગ દ્વારા સરળતાથી વહેવા દે છે, મોટર અથવા જનરેટરને અવરોધ વિના કાર્યક્ષમ રીતે ચલાવવા માટે સક્ષમ બનાવે છે.

જાણો: અવરોધ એટલે શું?

 

 
શોર્ટ સર્કિટ અટકાવવા: આર્મેચર વાઇન્ડિંગમાં શોર્ટ સર્કિટ અટકાવવા માટે કોમ્યુટેટર સેગમેન્ટ્સ એકબીજાથી ઇન્સ્યુલેટેડ હોય છે. પીંછીઓ કોમ્યુટેટર પર સવારી કરે છે અને એક સમયે માત્ર એક જ સેગમેન્ટ સાથે સંપર્ક કરે છે, તે સુનિશ્ચિત કરે છે કે કરંટ ઇચ્છિત દિશામાં વહે છે અને વિવિધ સેગમેન્ટો વચ્ચે શોર્ટ સર્કિટ થતું નથી.

 
વેર એન્ડ ટીયર કમ્પોનન્ટ: ઓપરેશન દરમિયાન થતા યાંત્રિક ઘર્ષણ અને ઇલેક્ટ્રિકલ આર્સિંગને કારણે કોમ્યુટેટર અને બ્રશ ઘસારાને પાત્ર છે. નિયમિત જાળવણી, જેમ કે સફાઈ, લ્યુબ્રિકેશન અને બ્રશ રિપ્લેસમેન્ટ, કોમ્યુટેટરની યોગ્ય કામગીરીને સુનિશ્ચિત કરવા અને ડીસી મોટર અથવા જનરેટરના જીવનને લંબાવવા માટે જરૂરી છે. 

સારાંશમાં, ડીસી મોટર્સ અને જનરેટરમાં કોમ્યુટેટર એક મહત્વપૂર્ણ ઘટક છે, જે કરંટની દિશાને ઉલટાવી દેવા, ACને ડીસીમાં રૂપાંતરિત કરવા (જનરેટરના કિસ્સામાં), સતત વિદ્યુત સંપર્ક જાળવવા, શોર્ટ સર્કિટ અટકાવવા અને શ્રેષ્ઠ કામગીરી માટે યોગ્ય જાળવણી માટે જવાબદાર છે. .