વેરિયેબલ રેઝિસ્ટર (Variable Resistor)

 એક વેરિયેબલ રેઝિસ્ટર (Variable Resistor), જેને પોટેન્ટિઓમીટર અથવા રિઓસ્ટેટ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે એક ઇલેક્ટ્રોનિક ઘટક છે જે વપરાશકર્તાને તેના અવરોધ મૂલ્યને મેન્યુઅલી સમાયોજિત કરવાની મંજૂરી આપે છે. સ્થિર રેઝિસ્ટરથી વિપરીત કે જે સતત અવરોધ ધરાવે છે, ચલ રેઝિસ્ટર ચોક્કસ શ્રેણીમાં અવરોધને બદલવાની ક્ષમતા પ્રદાન કરે છે.

વેરિયેબલ રેઝિસ્ટર (Variable Resistor)

વેરિયેબલ રેઝિસ્ટરના મૂળભૂત બાંધકામમાં અવરોધક તત્વ અને ફરતા સંપર્ક અથવા વાઇપરનો સમાવેશ થાય છે. પ્રતિરોધક તત્વ સામાન્ય રીતે લાંબા, કોઇલ વાયર અથવા કાર્બન આધારિત ટ્રેક હોય છે, જ્યારે વાઇપર એક ધાતુનો હાથ છે જે પ્રતિરોધક તત્વ સાથે સરકી શકે છે. વાઇપરને ખસેડવાથી, અવરોધક તત્વની અસરકારક લંબાઈ કે જેમાંથી કરંટ પસાર થાય છે તેને સમાયોજિત કરી શકાય છે, આમ અવરોધ બદલાય છે.

વેરિયેબલ રેઝિસ્ટરનો ઉપયોગ ઇલેક્ટ્રોનિક સર્કિટમાં અનેક હેતુઓ માટે થાય છે:

1. વોલ્ટેજ કંટ્રોલ: વેરીએબલ રેઝિસ્ટરને સર્કિટ સાથે સીરિઝમાં મૂકીને, સમગ્ર રેઝિસ્ટરમાં વોલ્ટેજ એડજસ્ટ કરી શકાય છે. આનો ઉપયોગ સામાન્ય રીતે ઑડિયો સિસ્ટમમાં વોલ્યુમ કંટ્રોલ અથવા લાઇટિંગ સર્કિટમાં બ્રાઇટનેસ કંટ્રોલ જેવી એપ્લિકેશન્સમાં થાય છે.

2. કરંટ મર્યાદા: વેરિયેબલ રેઝિસ્ટરનો ઉપયોગ સર્કિટમાં પ્રવાહના પ્રવાહને મર્યાદિત કરવા માટે કરી શકાય છે. અવરોધને સમાયોજિત કરીને, રેઝિસ્ટરમાંથી પસાર થતા કરંટમાં વિવિધતા હોઈ શકે છે, જે કરંટ નિયમન અને રક્ષણનું સાધન પ્રદાન કરે છે.

3. માપાંકન અને ફાઇન-ટ્યુનિંગ: કેટલાક સર્કિટમાં, માપાંકન અથવા ફાઇન-ટ્યુનિંગ હેતુઓ માટે ચોક્કસ અવરોધ ગોઠવણો જરૂરી છે. વેરિયેબલ રેઝિસ્ટર ઇચ્છિત વિશિષ્ટતાઓને મેચ કરવા અથવા પર્યાવરણીય પરિબળોને વળતર આપવા માટે ચોક્કસ ગોઠવણો માટે પરવાનગી આપે છે.

4. સેન્સિંગ અને ફીડબેક: વેરિયેબલ રેઝિસ્ટરનો ઉપયોગ વિવિધ સેન્સર્સ અને ફીડબેક મિકેનિઝમ્સમાં થાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, તાપમાન સેન્સરમાં, વેરિયેબલ રેઝિસ્ટરનો ઉપયોગ થર્મિસ્ટરના અવરોધને સમાયોજિત કરવા માટે સેન્સરના પ્રતિભાવને માપાંકિત કરવા માટે કરી શકાય છે.

જાણો: અવરોધ એટલે શું?

વેરિયેબલ રેઝિસ્ટર વિવિધ સ્વરૂપો અને રૂપરેખાંકનોમાં આવે છે:

1. પોટેન્ટિઓમીટર: પોટેન્ટિઓમીટરમાં ત્રણ ટર્મિનલ હોય છે, જેમાં એક ટર્મિનલ પ્રતિરોધક તત્વના દરેક છેડા સાથે જોડાયેલ હોય છે અને વાઇપર ફરતા હાથ સાથે જોડાયેલ હોય છે. તેઓ સામાન્ય રીતે વોલ્ટેજ નિયંત્રણ માટે અથવા ચલ વોલ્ટેજ વિભાજકો તરીકે ઉપયોગમાં લેવાય છે.

2. રિઓસ્ટેટ્સ: રિઓસ્ટેટ્સ એ બે-ટર્મિનલ વેરીએબલ રેઝિસ્ટર છે જ્યાં અવરોધક તત્વ સાથે વાઇપરને ખસેડીને અવરોધ બદલાય છે. તેઓ મોટાભાગે કરંટ મર્યાદિત એપ્લિકેશનો માટે ઉપયોગમાં લેવાય છે, જેમ કે મોટર્સની ગતિને નિયંત્રિત કરવી અથવા લેમ્પ્સની તેજને સમાયોજિત કરવી.

3. ટ્રીમર: ટ્રીમર, જેને પ્રીસેટ રેઝિસ્ટર અથવા ટ્રીમ પોટ્સ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે નાના વેરિયેબલ રેઝિસ્ટર છે જેનો ઉપયોગ સર્કિટ એસેમ્બલી અથવા કેલિબ્રેશન દરમિયાન બારીક ગોઠવણો માટે થાય છે. તેઓ સામાન્ય રીતે સ્ક્રુડ્રાઈવર અથવા નાના સાધનનો ઉપયોગ કરીને ગોઠવાય છે.

વેરિયેબલ રેઝિસ્ટર ચોક્કસ જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવા માટે સર્કિટમાં અવરોધને સમાયોજિત કરવા માટે અનુકૂળ માધ્યમ પ્રદાન કરે છે. તેઓ ઇલેક્ટ્રોનિક્સમાં વ્યાપકપણે ઉપયોગમાં લેવાય છે, સરળ એપ્લિકેશનથી જટિલ સિસ્ટમો સુધી, જ્યાં ચોક્કસ નિયંત્રણ અથવા ગોઠવણો જરૂરી છે.